Det er nylig kommet ut bok 2 i serien Sápmi i ord och bild.
Der finner jeg meg igjen
##########################
2014Hervieu – omsett og litt
omarbeidd versjon ved Tove Bakke
Hélène Hervieus føreord til den
franske utgåva av Magne Skåden:”Un jour la montagne s´est deplacée”, Les
Impressions Nouvelles 2013 – norsk tittel: ”Jeg er ikke en fjellklatrer”,
Skániid girje 2008.
Det er ei røyst som kjem langt,
langt borte frå. Ein litterær UFO.
For det første rent geografisk, ettersom
eg som skriv dette bur i Paris og forfattaren nær ein fjord i Norge, i bygda
Planterhaug (nordsamisk: Lántdievvá) nord for 68 breiddegrad ein stad,
mellom Lofoten og Narvik. Deretter fordi denne mannen som gjerne kallar seg
sjølv Robocop og har tatt domantrener som mellomnamn, kom til
skrivekunsten så seint som i 2005. Då språket -- vi kunne seie tunga hans -- på
denne måten vart slept fri, byrja han straks å snakke om det å vere innestengd,
og om hus der han skreik utan at nokon høyrde. Magne Skåden lir av
hjerneskadar. Men som han sjølv seier, med ein humoristisk vri: ”Eg har eit
mentalt handikap, men eg er intelligent.”
La
oss gå litt tilbake.
På
bokmessa Salon du livre Paris våren 2011 var nordiske forfattarar æresgjester, og eit av mine oppdrag i den
samanhangen var å oversette ein del tekstar som skulle gi eit gløtt inn i den
samiske samtidslitteraturen. I Frankrike er denne folkegruppa lite kjend, og
enno gjerne kalla Les lapons. Derfor trongst det litt ekstra og oppdatert
innføring om dette folket på Nordkalotten som er spreidd i fleire nordiske land
– Norge, Sverige, Finland og ein del av Russland. Her konsentrerer eg meg naturleg
nok om dei norske samane. Somme lever som nomadar med reinsflokken sin, men
svært mange har etterkvart valt å bli bufaste, ved sjøen eller i innlandet. Dei
mest kjende større busettingane i Nord-Norge er, utanom Tromsø, Kautokeino og
Karasjok. Men det er også slik at Oslo er den største ”samiske” byen i Norge.
Norske samar har eige parlament og eigne radio- og fjernsynssendingar på
samisk.
Samefolket
er ein minoritet med eige språk av finsk-ugrisk opphav, men med fleire lokale
variantar. Ein del forfattarar har likevel valt å skrive på norsk, og dermed
kunne nå eit publikum også utanfor sitt eige språksamfunn. Blant prosateksane
og dikta eg fekk tilsende, stort sett på det jamne litterært sett, skulle eg
oppdage fire noveller av ein heilt ukjend forfattar, Magne Skåden, og eg blei
raskt både forfjamsa og uroleg av det eg las -- og fengsla.
Utanom
fornamnet som fortalde meg at det var ein mann, visste eg ingen ting om dette
menneskeet. Alder? Bakgrunn? Trass i at eg hadde store vanskar med å oversette
den svært eigenarta prosaen hans, som bevegar seg framover i sirkel på sirkel
som ringar i vatnet, eller i spiralform, merka eg at eg dykka ned i eit univers
eg ikkje hadde nøklane til og som eg måtte oppfatte litt om senn. Språket er
presist, inntrengande, einvist, med ein struktur som til tider følgjer
tradisjonell forteljeform, men også med gjentakingar som om eit ord kan brukast
om att og om att utan å få svekka innhaldet. Han som skriv har ein heilt eigen
måte å nærme seg og bruke språket på, ein stad mellom tvil, begeistring og
undersøking, som forvirrar og fascinerer den som les.
Magne
Skåden og eg avtaler møte i Paris til bokmessa, og eg kan knapt vente med å få
ansikt og røyst på denne forfattaren som eg skal vere tolk for på fleire
arrangement. Ein ting var sjokket i møtet med tekstane, det er også eit sjokk å
møte mennesket Magne: Han har fysikk som ein tenåring, som ein stor gutunge,
men så er det dette gjennomtrengande blikket, som kunne tilhøyre ein stor
sjakkspelar. Norge har allereie ein
sjakkmeister i unge Magnus Carlsen; kan dei to vere gjorde av same stoff?
Faktisk har Magne Skåden har store vanskar med å samle det blikket. Han har
store vanskar med å røre seg, har ukontrollerte gestar og kan ikkje snakke anna
enn via tredjeperson (far, mor, personleg assistent) som han gir signal ved
trykk i handa – ein slags kode som så blir overført til papir. Eg er med eitt
hamna i science fiction-land.
Men
smått om senn fell puslespelbrikkene på plass.
Magne er fødd i 1977 og er nummer
to av tre søsken. Den eldste er den kjende lyrikaren Sigbjørn Skåden, (nominert
til Nordisk Råds litteraturpris i 2007, gjest på Marché de la Poésie i Paris
mai 2011), faren er bibliotekar og las mykje for barna i oppveksten, mora og
den yngre søster samlar inn og redigerer samisk tradisjonsmateriale. Ein kan
godt seie at Magne har bada i litteratur sidan han var liten. Så han skil seg
ikkje ut frå resten av familien, påpeiker han muntert, ”iallfall ikkje når det
er snakk om litteratur”. ”Vi bur i ein skog, det er vi og ein elg. Sjølv elskar
eg pulserande storbyliv, og kunne godt tenkje meg å bu i ein storby med alt den
har å by på. Men kjem eg til å flytte til by og bu der aleine? Nei, ikkje enno.
Kanskje aldri. Eg veit ikkje. Inntil vidare trivst eg godt med å bu saman med
dei eg bur med.”
Denne
unge mannen har vakse opp i ein samisk tradisjon der det er heilt vanleg å
fortelje historier. Dei har han høyrt mykje av i barndommen, fortel han, dei
har som oftast ein moral eller er oppdragande på andre måtar.”. Han likte å leike
seg med forteljingane, tenkje vidare, vri
og vende på dei i hovudet, ”ta opp igjen tråden der forteljaren stogga. Dette
har gitt farge til skrivinga mi. Når eg skriv, kjennest det ofte som lesaren
sit framfor meg, lyttar og følgjer meg, og tar over når eg stansar, slik eg
sjølv gjorde med historiene eg høyrde da eg var liten.” Dette bildet, denne
tanken om ein tekst som ikkje endar er kjerna i det han skriv, og kanskje det
vakraste uttrykket for desse bortgøymde orda som ingen eller ingenting heretter
kan få til å teie.
Sine
første ord fekk han ”klort ned” 23. april 2005. ”Det sprang fram ut frå sterk
trong. Snøen var nesten borte og naboen hadde lovd meg ein tur i snøscooteren,
og det gjekk opp for meg at han hadde gløymt heile greia. Kva skulle eg gjere
for å minne han på det? Da greidde eg rett og slett å bruke den metoden eg var
lært opp i – Domanmetoden – og fekk sagt at vi måtte få tatt den turen, det
hadde eg så lyst til.” Dei første orda hans var altså fødde av frustrasjon, av
at han nekta å innsjå at at lovnaden han hadde fått, ikkje kom til å bli
halden. Liknar ikkje dette, i kortform, på historia og tragedien til samefolket
fram gjennom tidene? Ord som uttrykker eit sterkt ønske, ord som også krev sin
rett, sin rettferdige del. Orda vart for Magne alfa og omega i ei ny verd der
han kunne kommunisere med dei andre: livet oppsummert, komprimert i ei lita rad
med teikn. Som ein åre av så kostbart metall at du ikkje vil risikere å tømme
den. Det akutte behovet hans for eit språk forvandla seg til eit akutt behov
for liv.
Etterkvart
kjem fire bøker som fortel om
erfaringane hans på Domaninstituttet i Philadelphia (The Institutes for the
Achievement of Human Potential), og om kampen med det norske helsevesenet for å
få godkjent dei gode resultata av den spesielle treninga han følgjer: Jeg er
fri! (2006), Jeg hadde en underlig drøm! (2007), I mine drømmer
åpnes hus! (2008), Hør verden:
Lukkede hus er ikke tomme hus! (2010). Men så inviterer Forfatterlaget i
Harstad, der Magne Skåden er medlem, han til å delta med nyskriven tekst i ein
antologi. Forteljinga ”Jeg er ikke en
fjellklatrer” blir starten på
samlinga med same tittel (2008), som er skriven i ein raptus før den brått
sluttar: ”Eg kjende at eg var ferdig, sjølv om eg ikkje var ferdig. Å skrive
meir vart som å klemme vatn ut av ein stein.”
Denne
samlinga vart lagd merke til, Universitetet i Tromsø (det nordlegaste i verda),
har tittelen i lista over bøker til samiskstudiet, under kategorien ”samisk
litteratur på norsk”. (Magne Skåden skriv på norsk, men bøkene er omsette til
samisk, og han kan sjølv samisk – og fleire andre språk.) Etter den følgde to
bøker til hakk i hæl, den eine vil eg karakterisere som ein indirekte hyllest
til den franske surrealistrørsla Oulipo (som han aldri har høyrt om): Gi meg
fem ord (2011), den andre som ein underfundig, humoristisk refleksjon
med diabolsk snert: Før Fanden får sko på beina - og andre djevelske
historier (2011). Begge bøkene målber
eit ønskje om å gi dette mennesket og riket hans ei anna
verkelegheit og ein annan rolle. Han har også skrive ei barnebok om
hjerneskadar, TomArent har hjerneskade (2012). Det skulle ta han fleire
år å finne rette måten å gå inn stoffet på og formidle det for unge lesarar.
Magne Skåden er
ikkje snakkesalig – med god grunn. Han har for stor respekt for orda til å
banalisere dei og smørje dei utover sidene. Sjølv snakkar han om ein ”flow” som
i poesislam, han nøler heller ikkje med å finne på ord etter behov, ord som kan
skildre hans verkelegheit, hans måte å sjå verda på. Forfattaren
har gått inn i ein slags moralsk avtale eller pakt med språket sitt. Han
behandlar det som eit edelt materiale som ein må la få leve, om det blir
tvungent og unaturleg, må skrivinga gjerast i samråd, skrivaren og det skrivne
må bli einige. Det er prisen for å få til harmoni i hans verd. Sjølv definerer
han seg slik: ”Eg har vore ein observatør i livet, og er framleis det.
Hjerneskaden har gitt meg ein utsjånad som gjer at det er lett å tru at eg
ikkje er her, ikkje er med, og folk har stundom snakka og oppført seg på
ein måte dei aldri ville gjort om det var andre personar til stades. Eg har
hatt rikeleg med tid til å sitte og observere folk i det stille, når dei ikkje
forstod at dei vart sedde eller høyrde.” Forteljingane hans gir oss adgang til
dette bakvende teatret, der den som ser går i eitt med kulissane …
Dei aller, aller
viktigaste grunnane til at Magne Skåden gjekk til litteraturen, var det
tvingande behovet for sjølv å få eit ansikt mot verda, og gi hjerneskaden same
ansiktet – egoistiske grunnar, som han seier det, men ”ein egoisme for mitt og
andres beste”. Det er eit gjennomgangstema hos han, denne forestillinga om
eg-identiteten og den andre, dei andre.
Magne Skådens
arbeid står for meg som rått, uslepe, som i Dubuffets art brut, ein
kunst som er spontan, utan intellektuelle pretensjonar, som hentar materiale
djupt i menneskepsyken. Ei skrift som spring ut av eit indre trykk – eit av dei
viktigaste råda Rilke gir i Brev til ein ung diktar. Hos Magne Skåden
bevegar tanken seg nesten geometrisk, i labyrintar. Denne samiske forfattaren
meistrar ein geografi, eit romleg landskap som ligg utanfor vår rekkjevidd.
Lesaren følgjer
steg for steg ein tanke som rører seg i ei verd der sanseinntrykka ofte er
deformerte, groteske eller skremmande. Forfattaren drar oss også med inn i eit
landskap der så vel stein som stjerner er teikn, som i samisk tradisjon. Er vi
framleis i stand til å tolke dei?
La deg rive med
av denne spesielle skrivestilen, dette metafysiske universet der det absurde
møter eksistensielle spørsmål vi stiller oss, alle: Kven er eg? Korleis skal
det gå med meg? Kor er grensa mellom verkelegheit og fantasi? Kan ein nokon
gong sleppe unna sitt menneskelege lodd? Kva meining skal eg legge i det eg
oppfattar rundt meg? Finst det andre realitetar enn denne? Som Magne Skåden
oppsummerer det, på si skarpe og audmjuke vis: ”Eg er ingen Ibsen med sitt ”Jeg
spørger kun, mit lod er ei at svare”. Eg spør ikkje heller. Eg nøyer meg med å
vise fram: Vise fram verda frå alle vinklar, vinklar som gir folk noko å tenkje
på og -- kven veit --, som også opnar veg til sjølvgransking. Dette er
utviklingar og bitar av eit liv som ikkje har vore heilt det som det kunne ha
vore.” For å seie det mildt! Du kan ikkje anna enn å beundre slik uvanleg
mental styrke. Ein moralsk styrke som gjer denne kunstnaren til ein stor
ambassadør for samefolket.
For meg som har
hatt den store gleda å oppdage desse tekstane, denne boka som står der vegar
kryssar kvarandre, er dette ei bok som ikkje kan plasserast i sjanger, som har
jordkrafta til sjamanane frå Det høge nord, og som minner oss – enda ein gong
- om at litteratur er synonymt med fridom.
”Kva gir det
meg å skrive og utgi bøker?
Kva gir det
eit menneske å puste inn oksygen?
Det held ein
i live.”
Hélène
Hervieu
Kajsa Andersson kajsa_andersson2001@yahoo.se
Baksidetekst frå bok av han, sjølpresentasjon:
Jeg er Magne domantrener Skåden. I 27 år har jeg vært fange
inne i meg sjøl. Nå er jeg endelig fri. Det måtte et amerikansk institutt til
for å slippe meg ut. Ta for deg et hvert normalt, intelligent menneske: Og ta
fra vedkommende samsynet, slik at han ikke fester øynene når han ser på deg, og
du tror han har tomme øyne Ta så fra ham stemmen, og du tror han ikke har noe å
si Og ta motorikken fra ham Gi ham autistiske trekk som skjuler følelser og gir
et annet reaksjonsmønster Ta fra ham en del taktile muligheter, og du tror at
han ikke føler noe Da har dere meg. Det kan se ut som jeg gir faen i verden
omkring meg. Det er ikke rett. Jeg ser og betrakter verden rundt meg. Jeg
tenker, føler, ler og gråter, selv om de autistiske trekkene skjuler eller
vrenger de uttrykk dere ser. Domaninstituttet i Philadelphia gav meg muligheten
til å vise hvem jeg egentlig er. De har i 50 år bygget opp en unik kompetanse
på hjerneskade. Jeg har nå blitt domantrener av yrke, jeg trener og følger et
spesielt program. Jeg vet at mange fagfolk i Norge sier domantrening er
verdiløs, men de fagfolka har jammen ikke spurt slike som meg om det! Mitt liv
har blitt drastisk endret. Jeg tror ikke jeg er den eneste som er fanget i meg
sjøl. Derfor vil jeg fortelle min historie
[B1]Fjerne
dette, i og med dei endringane som eg har gjort? Ho visste ikkje da at
barneboka var kommen ut, for eksempel
Ingen kommentarer:
Legg inn en kommentar